Niet bij mooie woorden blijven

Tijdens de Dutch Circular Leadership Conference op 28 november 2019 kreeg Jan Peter Balkenende de ‘opdracht’ om tijdens de bijeenkomst te luisteren en niet het voortouw te nemen in de discussie. Niet eenvoudig, maar het lukte. We spreken hem enkele maanden later, blikken samen terug en kijken vooral vooruit.

‘De kwaliteit van leven binnen onze maatschappij wordt in toenemende mate bepaald door de realisatie van de Sustainable Development Goals (SDG’s) en binnen die context is circulair leiderschap niet alleen wenselijk maar ook noodzakelijk.’ Een typische quote van Balkenende, bestaande uit 31 woorden, uitgesproken aan het eind van de eerdergenoemde conferentie in Amsterdam. Dat hij mooie volzinnen kan formuleren was voor de aanwezigen geen verrassing, maar de essentie van zijn woorden blijkt – nu het stof is neergedaald – wel treffend voor de richting waar we als maatschappij naartoe gaan. ‘Ik zie op tal van plaatsen dat er een soort verlegenheid ontstaat over de vraag “schieten we voldoende op met de SDG’s?”, en dit speelt wereldwijd’, constateert de oud-premier, tegenwoordig senioradviseur bij accountancy- en adviesbureau EY en hoogleraar aan de Erasmus Universiteit.

‘Het is niet meer business as usual en alleen geld willen maken op de korte termijn.’

‘Onlangs was er een onderzoek naar het zuidelijk halfrond over de implementatie van de SDG’s in landen binnen Latijns-Amerika, Afrika en delen van Azië. Daaruit bleek dat de intenties er wel zijn, maar dat de concrete invulling tegenvalt. In Nederland merk je dat de ontvankelijkheid toeneemt en dat bedrijven er steeds meer aan refereren, alleen is de vraag of het structureel wordt opgepakt of dat er sprake is van “toevalstreffers”, waarbij zaken handig worden gelinkt aan de SDG’s.’

Meetbaar maken van onze voortgang

Hoe schat Balkenende de ontwikkelingen in Nederland in? ‘Ik ben enthousiast over wat er bij universiteiten en hbo’s gebeurt; hier worden zaken geïntegreerd in hun curriculum, ze pakken het echt op. Sommige gemeenten doen het ook, en dat vraagt ook versterking van de governance op nationaal niveau. Hebben we nationaal en internationaal een strategie om zaken op te pakken? Nederland is op vele fronten een voorloper.’ Hij bevestigt de inzet van Nederlandse voortrekkers die hier hard ermee bezig zijn, zoals Frans van Houten (CEO Philips) en Feike Sijbesma (voormalig CEO DSM). De vraag is wanneer er daadwerkelijk breder en meer beweging komt. ‘Ik zeg vaak: het gaat om de mindset en de mainstream. ‘Mindset’ heeft te maken met: waardoor laat je je leiden; wat is je moreel kompas, je purpose, wat laten we achter? Ik merk dat het tij in die zin wel steeds meer meezit. Dat zie je ook aan de bewoordingen die men hanteert, zoals tijdens het World Economic Forum in Davos afgelopen januari: stakeholder capitalism for an inclusive and sustainable future, langetermijn waardecreatie, klimaat en duurzaamheid. Het is niet meer business as usual en alleen geld willen maken op de korte termijn. Dat oude type denken gericht op winstmaximalisatie krijgt steeds meer kritiek. Je voelt dat er ‘mainstream’ iets speelt en het is de kunst om dat te verbinden met de volgende stappen in je bedrijfsvoering. Daar komt circulair leiderschap om de hoek kijken.’
Wat houdt dit volgens hem in? ‘Het moet niet bij mooie woorden blijven, het gaat om het doordenken van je bedrijfsfilosofie, je strategie en je doelen. Het is een veranderend tijdsklimaat, een andere visie op bedrijfsmodellen en het kapitalisme. Je voelt dat er bezorgdheid is over maatschappelijke zaken en dat er wat broeit, maar het zal meer tractie moeten krijgen. Daarom ben ik wel erg gelukkig met onderzoeken die nu overal verschijnen en die een antwoord geven op de vraag of we wel on track zijn. Dan gaat het om de meetbaarheid van onze voortgang.’

Laten zoals het is?

Balkenende deelt zijn kijk op de verandering die nodig is. ‘De gangbare praktijk tot nu toe was: aandeelhouderswaarde en kortetermijnwinst, daar draaide het om en goed doen voor de maatschappij was een soort “extraatje”. Mensen als Paul Polman en Feike Sijbesma hebben de kernvraag gesteld: wat betekent het voor je bedrijfsmodel als je dat doordenkt en een verband legt tussen de mondiale duurzaamheidsagenda en je eigen activiteiten? Circulair leiderschap is een uitvloeisel daarvan. Stel jezelf de vraag: kunnen we doorgaan op de manier waarop we nu bezig zijn? Het antwoord daarop is ‘nee’. Sijbesma gaf het zo aan: als leider kun je tegen je mensen zeggen: we kunnen het ook gewoon laten zoals het nu is en blijven doen wat we nu doen. Als je dat zegt, wordt iedereen zenuwachtig.’ Hij vervolgt: ‘Er komt een breed besef dat het op de oude manier niet gaat lukken en dat er iets anders voor in de plaats moet komen. Dat raakt het thema klimaat, de circulaire economie, de SDG’s en dus ook circulair leiderschap. Dat houdt in dat je opnieuw tegen zaken aan gaat kijken, herijken op een fundamentele manier.’ Als we vragen om de concrete invulling hiervan, is de voormalig premier van Nederland helder: ‘Het betekent eerlijk zijn over waar we mee bezig zijn, waardoor laten we ons leiden en wat kan er beter? Die vragen kun je als leider zelf stellen binnen je organisatie, maar je zult het ook op grotere schaal moeten doen. Als bedrijf alleen red je het niet, want voor je het weet word je weggemaaid door de concurrentie. Dus je zult met andere bedrijven en organisaties dit thema naar een hoger plan moeten brengen.’

Drie volgende stappen

Volgens Balkenende moeten er drie dingen gebeuren. ‘Het begint met een scherpe analyse en met de vraag: hoe staan we er nu voor? Daar kunnen we het CBS en andere instanties voor inzetten. Maar ook binnen organisaties zelf moet dat inzichtelijk worden gemaakt. Dan zal blijken dat we er nog lang niet zijn. Vervolgens is de vraag: willen we het zo laten? Daar zit zowel een morele als een economische kant aan. De betrokken partijen, werkgevers, werknemers, universiteiten en hogescholen, die willen wel, maar het is van belang dat er ook vanuit Den Haag een signaal komt. Ik mis nu het benoemen van een gezamenlijk doel. Visie, strategie en beleid zijn nodig en een breed commitment aan de doelen die we stellen. Tenslotte: het zichtbaar en meetbaar maken van de acties die we doen.’

Per saldo klinkt Balkenende optimistisch, als we maar de vereiste stappen zetten, en liever vandaag dan morgen. Het nastreven van lange termijn doelen is noodzakelijk, maar dat vergt concrete acties en handelingen in het nu. Nu beginnen dus, anders verliezen we kostbare tijd.

Tekst: Mildred Hofkes
Dit bericht is voor het eerst gepubliceerd in tijdschrift The Optimist juli/augustus 2020.